«تنها مدرس» عنوان مستندی است که همان گونه که از نامش پیداست درباره حیات و زندگی شهید آیت الله مدرس نماینده مجلس ایران در دوران قاجار است، این مستند بلند سینمایی که در جشنواره های بسیاری مورد استقبال مخاطبان و منتقدان قرار گرفت چند روزی است که در دسترس عموم در پلتفرم های نمایش اینترنتی از جمله عماریار قرار گرفته است.
این مستند 70 دقیقه ای که در مرکز مستند سوره تهیه شده را معین شافعی کارگردانی و یاسر فریادرس تهیه‌کنندگی کرده اند، به بهانه انتشار این مستند در شبکه نمایش خانگی گفت و گوی ما با معین شافعی کارگردان مستند را در ادامه می خوانید:
یک مقدار درباره خودتان توضیح بفرمائید؟ و این که پیش از مستند «تنها مدرس» چه آثاری را ساخته اید . از چه زمان وارد عرصه تصویر شدید؟
بنده معین شافعی متولد سال 63 دیپلم سینما و فوق‌دیپلم فیلم‌سازی و عکاسی دارم و در این سال‌ها بیشتر هم فیلم کوتاه کار کردم.
یعنی حدود 13 تا فیلم کوتاه داستانی کار کردم، بعد از آن یک مستندی کار کردم به نام مستند «ستاره صبح» که در شورای حقیقت بخش بین‌الملل شرکت کرد و بعد از آن هم مستند سینمایی «خاطرات خانه متروک» را با مهدی فارسی کار کردیم که من مشاور کارگردان بودم.
یک سری مجموعه‌های تلویزیوینی مثل سرزمین نخبگان، با کریمان، مستند نور و مستند روزگار رضاخانی و این‌ها را با مهدی فارسی و محمد علی فارسی برای تلویزیون کار کردم.
مستند «تنها مدرس» یک جورایی از دل مستند «خاطرات خانه متروک» در آمد یعنی بعد از این‌که خاطرات خانه متروک تمام شد در پروسه تحقیق آن من به شخصیت مدرس رسیدم.
از رجالی که در دوره قاجار زندگی می‌کردند، شخصیت شهید مدرس را مستقل دیدم، یعنی شخصیتی بود که به هیچ جناح، دسته و نیروی خارجی وابسته نمی‌شد و به فکر حقوق مردم و حمایت از آن ها بود.
راجع به بحث پژوهش کار می‌خواستم بیشتر توضیح بدهید و این‌که روندی که در بحث پژوهش با توجه به این‌که حس می‌کنم یک مقدار کار سخت بوده است
در قضیه پژوهش ما به یک روش رسیدیم که برای کار یک سرپرست تحقیق قرار دادیم که هم در مستند «خاطرات خانه متروک» حضور داشت و هم در این مستند.
آقای سیروس سعدوندیان اطلاعات بسیاری در رابطه با قاجار دارند و خیلی می‌شناسند آن دوران را و چندین جلسه در ابتدا گذاشتیم و راجع به این‌که اصلاً روی کدام بخش زندگی مدرس کار کنیم، گفت و گو کردیم.
شخصیت مدرس شخصیتی بود که اگر آدم بخواهد راجع به آن کار کند جنبه‌های زیادی دارد و شاید اصلاً 10 تا فیلم سینمایی هم کم باشد برای پرداختن به مدرس. چون اسناد موجود در رابطه با او هم زیاد بود.
ما در نهایت امر به این نتیجه رسیدیم که بر روی مبارزات سیاسی مدرس از زمان خردسالی تا شهادتش کار کنیم، یعنی تمرکزمان را بگذاریم روی مبارزات سیاسی مدرس و در این زمینه تحقیق مان شروع شد یعنی بر اساس این کلید واژه تحقیق را شروع کردیم.
پروسه ساخت مستند یک تحقیق مفصلی حدود یک سال، یک سال و نیم داشت و ما به غیر از آقای سعدوندیان، خانم جهان شاه‌لو هم در زمینه تحقیق به ما کمک کردند و یک متن پژوهشی مفصل آماده شد و در نهایت در 15 صفحه خلاصه شد.
ما به غیر از تحقیقات مکتوب، تحقیقات میدانی هم داشتیم یعنی قبل از این‌که تولید شروع شود تمام مسیر و لوکیشن هایی که در فیلم باید استفاده می‌شد را به صورت حضوری رفتیم و با آقای سعدوندیان عکاسی و فیلمبرداری کردیم و در نهایت بعد از تحقیق میدانی و تحقیق مکتوب کار تولید را شروع کردیم.
به نظر خودتان با توجه به این‌که نقاط مختلفی از زندگی آقای مدرس را در فیلم به آن اشاره کردید و این خط قصه‌تان همان خط از ابتدای تولد تا شهادت است؟ چقدر فکر می‌کنید که مستندتان با کارهایی که تا الان در رابطه با آقای مدرس ساخته شده متفاوت است و چه نکاتی را از زندگی ایشان بازگو کردید که شاید مخاطب نشنیده بود یا به نوعی کمتر به آن پرداخت شده باشد؟
ما قبل از این‌که پروژه «تنها مدرس» را شروع کنیم تمام کارهایی که راجع به مدرس بعد از انقلاب و قبل از آن ساخته شده بود را نگاه کردیم، چون قبل از انقلاب هم یک مستند خیلی کوتاه راجع به مدرس ساخته شده است، همه این‌ها را دیدیم.
آثاری که بعد از انقلاب راجع به شهید مدرس ساخته شده بود را هم دیدیم و به جرأت می‌توانم بگویم «تنها مدرس» کامل‌ترین و مستقل‌ترین فیلمی است که از خردسالی تا زمان شهادت این شهید ساخته شده است.
یک جورایی می‌توانم بگویم 70، 80 درصد مسائل مطرح شده در فیلم تا حالا گفته نشده به خصوص در رابطه با جامعه روحانیت و نقش جامعه روحانیت، تفاوت مدرس با آن جامعه.
جامعه روحانیت در دوره قاجار یک بخش خیلی زیادش یک جامعه روحانیت درباری بودند و تا اوایل دوره رضاخان هم این کشش به دربار ادامه داشت.
یک بخش‌هایی از فیلم است که مدرس به تنهایی در مقابل جامعه روحانیت. می ایسند و با رضاخان مخالفت می‌کند، در حالی که یکی از شناخته‌ترین رجال روحانی ما در آن دوره به طرفداری رضاخان رأی می‌دهند و تلگرافی می‌زنند که ورق برمی‌گردد و رضاخان تثبیت می‌شود.
فیلم 60 تا 70 درصدش برگرفته از عکس و سند است و ما با سند و عکس حرف زدیم و از این جهت فیلم به شدت از نظر اسنادی قوی است و فکر می‌کنم اولین بار است که چنین اسنادی منتشر می شود و همچین عکس‌هایی مثلاً عکس‌های روحانیون درباری که سر سفره پادشاهان قاجار نشستند، پخش می شود.
مطالب دیگری نظیر بیانیه و دستخط رضاخان، دست نوشته‌های مدرس این‌ها خب جزو تصاویری است که در این فیلم برای نخستین بار دیده می شود.
در جایی از مستند مدرس حرف‌هایی راجع به جامعه روحانیت دوره خودش زده است که آن را هم باز برای نخستین بار است که می شنویم، اکثر مردم مدرس را به عنوان یک روحانی شبیه به دیگر روحانی ها می بینند اما شاید باورتان نشود که مدرس سخنانی گفته در مجلس که در دوره خودش یک شجاعتی می‌طلبد که الان نه در نماینده‌های مجلس و نه در رجال سیاسی‌مان وجود دارد.
شما از چند صدا برای نریشن کار استفاده کردید؟
بله.
می‌خواستم راجع به این صحبت کنید این از ابتدا بود برای کار یعنی فکرش را کرده بودید یا این که ایده‌اش از کجا آمد؟
ببینید در ابتدا قرار بود فیلم دو تا نریتور داشته باشد یعنی یک دانای کل که آقای طهماسب الان خواندند و یکی هم صدای خود مدرس. به مرور که آمدیم جلو و متوجه شدیم که خب ملک‌الشعرای بهار هم یکی از دوست‌های نزدیک مدرس بوده است و یک بخش زیادی از قصه مدرس باید با ملک‌الشعرای بهار روایت شود.
کار مقداری که جلو رفت به مرحله تدوین که رسیدیم، دیدیم که این تنوع صداها خیلی به ما کمک می کند، خیلی در ریتم کار و در تنوع صوتی تأثیر دارد و به خاطر همین گفتیم خب حالا برای اعلامیه‌ها و خوانش روزنامه‌ها و اعلامیه‌ها و شخصیت‌های دیگر برویم صدا ضبط کنیم.
نریشن کار را خودتان نوشتید.
بله، متن را من خودم نوشتم.
قدری راجع به نریشن توضیح می‌دهید؟ حالا چه بحث نریشن در مستند و حالا گریزی هم به مستند خودتان بزنید که گفتار متن در مستند باید بر اساس چه قواعدی صورت بگیرد؟
در نوشتن نریشن چند تا نکته را آدم باید در نظر بگیرد این‌که خب الان خیلی از مستندها دارد به سمت روایت می‌رود اما درباره مستند های تاریخی ما واقعاً چاره‌ای نداریم که برویم سراغ نریشن.
دیگر نه آدم زنده‌ای دارید که به عنوان شاهد راجع به مسئله صحبت کند و از آن دوران حرف بزند، مگر این که به سراغ تاریخ شناسان بروید و یا افرادی که از خانواده‌های مثلاً آن آدم‌های تاریخی باقی مانده که احتمالش خیلی کم است.
ما ترجیح‌مان این بود که سراغ مصاحبه نرویم به دلیل این‌که خب وقتی که اسناد و عکس‌ها را داریم و اطلاعات مکتوب را داریم به نظرمان رسید با نریشن فیلم را روایت کنیم.
ما بعد از این‌که تحقیقمان تمام شد شروع کردیم بر اساس تحقیق نریشن را نوشتن و نکته‌ی دیگر این است زمانی که می‌رویم سراغ نریشن متن باید خیلی ساده باشد و در عین حال ریتمش تند باشد و ایجاز هم داشته باشد.
شما زمانی که کار تاریخی می‌کنید مسائل تاریخی آ‌نقدر مفصل هستند که وقتی می‌خواهی نریشن را بنویسی ممکن است اصلاً در این چاله‌های تاریخی گرفتار شوید و توضیحات اضافه بدهید و در نهایت باید یک متن طولانی مواجه می شوید.
باید برای یک فیلم 90 دقیقه‌ای متن شما حداکثر 15 صفحه باشد یکدفعه می‌آیی می‌بینی متن طولانی شده بعد باید بنشینید و این را کوتاه کنید، در عین این‌که هیچ اطلاعاتی حذف نشود و این به شدت کار سختی است، ما سعی کردیم متن فیلم «تنها مدرس» را به شدت ساده بنویسیم که قابل فهم باشد.
متن دانای کل مستند «تنها مدرس» خیلی ساده است و این به شدت تضاد دارد با متنی که خود مدرس می‌خواند یعنی خود مدرس به دلیل این‌که نقشش در قاجار بوده و حالا نقل قول‌های دیگر این‌ها همه زبانِ واژه‌ای بودند و این سنگین بود.
یک سری از دوستان به ما ایراد می‌گرفتند که ای کاش نقل قول‌ها را ساده می‌کردید که قابل فهم باشد ولی خب واقعاً ما این کار را نکردیم به دلیل این‌که آن‌ها سند است و شما زمانی که بخواهید نثرشان را عوض کنید و ساده کنید ممکن است یک جاهایی معنا و مفهومشان عوض بشود.
همان جوری که تصویر سند را در فیلم استفاده می‌کنیم گفته‌های این اشخاص را هم به صورت سند استفاده کردیم یعنی دقیقاً همان متن‌ها را بدون دخالت وارد فیلم کردیم و به این هم فکر نکردیم که الان این فیلم هم قابل توجه قرار می‌گیرد یا نه.
و به جرأت می توانم بگویم این تنها فیلم مستقلی است که راجع به مدرس ساخته شده و این اسناد باقی می‌مانند و اگر واقعاً این فیلم ساخته نمی‌شد راجع به مدرس من نمی‌دانم چجوری مردم قرار بود این شخصیت را بشناسند، یک شخصیت به شدت تاثیرگذار در تاریخ که حیف است مردم مدرس را به عنوان یک روحانی صرف بشناسند به همین دلیل ما سعی کردیم هم در تصویر هم در صدا جنبه اسنادی ماجرا را حفظ کنیم.
کلیه حقوق برای عماریار محفوظ است.