قرن‌های متمادی کشور ایران از خودرأیی و دیکتاتوری سلاطین رنج می‌برد و مردم هیچ‌کاره بودند. از اواسط دوران قاجار یک بیماری دیگر هم اضافه شد و آن، سلطه و نفوذ خارجی بود. فرض کنید که زمان صفویّه یا زمان نادرشاه و دیگران، استبداد بود امّا استعمار نه؛ اما یك روز وضع این كشور به جایی رسید كه هم دیكتاتوری و زورگویی و فشار بر مردم بود، هم نوكری بیگانه آمد.
از اواخر دوران ناصرالدّین شاه، سلطه‌ی خارجی وارد شد؛ یعنی به‌طور دقیق از سال ۱۸۰۰ میلادی. به این صورت که دویست و بیست و یک سال پیش جان ملكمِ انگلیسی،
نماینده‌ی دولت هند -دولت هند هم انگلیسی بود!- وارد کشور شد و سلطه‌ی خارجی را برای ایران سوغات آورد. غش و ضعف حاکمان ایران و اطرافیانشان در مواجهه با نفوذ و سلطه انگلیس، موجب انفعال كشور شد و همین‌طور رفته رفته ما دچار ضعف شدیم.
کار به جایی رسید که انگلیس‌ها، سلسله‌ی قاجار را که تحت نظر خودشان هم بود، برداشتند و دیکتاتورىِ عجیب‌‌وغریب رضاخانى، را جایگزین آن کردند.
رضاخان قلدر كه مثل یك گرگ وحشی به مردم میتاخت و وقیحانه و بی‌ملاحظه رفتار می‌كرد، در مقابل انگلیسی‌ها خوار و ذلیل بود؛ زیرا آنها روی كارش آورده بودند.
لحظه‌ای هم كه احساس كردند یك‌ذرّه به سمت آلمان هیتلری گرایش پیدا كرده است مثل یك عبد ذلیل از ایران خارجش كردند و پسرش را بر سرِ كار آوردند.
«انگلیس» و «استعمار» دو واژه‌ای هستند که در ذهن و حافظه‌ی ملت‌های جهان با هم قرابت دارند و تجسم این ترکیب هستند: «استعمارگری انگلیس».
استعمارگری انگلیس یعنی انگلیسی‌ها حكّامی از خودِ آن كشورِ تحت استعمار می‌یافتند كه صددرصد مطیع‌شان باشد؛ به او كمك می‌كردند و امكانات هم می‌دادند.
در عوض او هم كشور را برای چپاول استعمارگران راحت و آزاد می‌گذاشت و دروازه‌ها را باز می‌كرد تا استعمارگران هر كار می‌خواهند، بكنند؛ یک معامله‌ی برد، برد! انگلیسی‌ها هم استقلال آن ملت را می‌بردند و برای آنها تصمیم می‌گرفتند که چه بکنند و چه نکنند، و هم نفت و سایر منابع طبیعی و ثروت مادی و معنوی کشور را به عنوان حق‌الزحمه‌ی دستور دادنشان، به غارت می‌بردند.
حاصل این ترکیب نفرت‌انگیز می‌شد فقر، جهل، فساد و انواع عقب‌ماندگی‌های علمی، صنعتی، فرهنگی و … برای کشور تحت استعمار و کسب ثروت بادآورده برای کشور استعمارگر.
این گونه بود که كشور ایران هم با همه‌ی خصوصیات فرهنگی عمیق و تاریخ تمدن چند هزارساله‌اش، در سده‌های نزدیک، تحقیر شد و در زمینه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و …. عقب ماند.
البته در کنار این تلخی‌ها، مردمانی هم بودند که شیرینی وطن‌دوستی و آزادگی را، هر چند به مدت زمانی کم، در کام کشور و ملت می‌چکاندند.
جوانمردانی که شمع محفل عشاق می‌شدند و می‌سوختند تا روشنایی ببخشند. از شجاعت و جنگاوری رئیسعلی دلواری در تنگستان گرفته، تا ذکاوت و آگاهی آیت الله مدرس در نهضت مشروطه، دلاوری‌های میرزاکوچک‌خان در جنبش جنگل، وطن‌دوستی و بصیرت آیت الله کاشانی و دکتر مصدق در نهضت ملی شدن صنعت نفت و هزاران جوانمرد شناخته و ناشناخته‌ی دیگری که زندگی و اقدامات هر کدام ماجرایی است غرورآفرین.
مستندها و فیلم‌های تاریخی ژانری پرطرفدار در میان مردم هستند که اگر عقبه‌ی پژوهشی قوی‌ای داشته باشند و متعهدانه قالب‌گیری کنند می‌توانند حافظه‌ی تاریخی یک ملت را به طور صحیح بسازند.
اگر حافظه‌ی تاریخی مردم یک کشور قوی باشد و از مسیرهای رفته‌ی نیاکانشان آگاهی کامل یابند می‌توانند روی دوش آنها سوار شوند و کشور را به اوج برسانند و اگر این حافظه ضعیف شد مکرر در مکرر سقوط می‌کنند.
تاریخ 200 ساله اخیر به دلیل نزدیکی به امروز ما و اتفاقات عبرت‌آموز فراوان آن می‌تواند به طور ویژه مورد توجه سینماگران و اصحاب تلویزیون قرار گیرند.
از جمله موضوعات مهم این برهه تاریخی، روایت دست‌های چپاولگر انگلیس است که به اسم استعمار و آبادانی، استعمار و سلطه و بدبختی را برای ملت ایران به ارمغان آورد. کشوری که هنوز هم برای ضربه زدن به دیگر کشورها و به استضعاف کشاندنشان لحظه‌ای تردید به دل راه نمی‌دهد و در قرن 21، کشورهایی مثل کانادا، استرالیا، جبل‌الطارق، جزایر فالکلند و … از مستعمره‌های آن به حساب می‌آیند.
در ادامه به مناسبت فرارسیدن 12 شهریور، سالروز شهادت رئیسعلی دلواری و روز مبارزه با استعمار انگلیس، به معرفی چند مستند در این رابطه می‌پردازیم:
مستند خاطرات خانه متروک؛ تاثیرات خسارت بار جنگ جهانی اول بر مردم ایران
مستند «خاطرات خانه متروک» روایت تاریخ ایران در زمان جنگ جهانی اول است. جنگ تحمیلی ابرقدرت‌ها که موجب اشغال ایران، وضعیت نابه سامان مردم و قحطی بزرگی شد و بسیاری از مردم در راه مبارزه با اشغالگران به شهادت رسیدند. اتفاقاتی پراکنده، تلخ و فراموش شده که تا به امروز کسی به آنها نپرداخته است؛ خاطرات، دست نوشته و نقل قول هایی منتسب به شاهدان عینی آن روزگار جوهره‌ی این مستندند.
مستند «خاطرات خانه متروک» در سال 1394 به کارگردانی مهدی فارسی و در مرکز مستند سوره به مناسبت صدمین سالگرد جنگ جهانی اول تولید شده است.
در بخشی از این مستند به جریان استعمار انگلیس در بوشهر و مبارزات و شهادت رئیس علی دلواری می‌پردازد.
مستند «1919» ؛ روایتی از یک قرارداد ننگین که اجرایی نشد
صد و دو سال پیش، دولتمردان ایران «مذاکره» را تنها راه حل برون‌رفت از مشکلات کشور می دانستند و برای امضای یک قرارداد راهبردی با انگلستان، دست به کار شدند.
مستند «نوزده نوزده» پس از یک قرن، به دنبال خاک برداری از زوایای پنهان این قرارداد است که در سال ۱۹۱۹م (۱۲۹۸ش) منعقد شد و اثرات استعماری آن تا پپروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت. حامی و عامل اصلی امضای این قرارداد «میرزا حسن وثوق‌الدوله»، نخست‌وزیر وقت و از رجال سیاسی طرفدار انگلستان بود که با روشن شدن زوایای پنهان این قرارداد سیاسی، به یک چهره منفور تبدیل شد.
این قرارداد از صفحات مبهم، تاریک و تأسف‌برانگیز تاریخ کشورمان است که با وجود ظاهر نسبتاً معقول، پشت‌پرده‌ای چندلایه و پرابهام دارد.
مستند نیمه‌بلند «۱۹۱۹» به کارگردانی مهدی صلواتچی و تهیه‌کنندگی محمدرضا امامقلی با حمایت مؤسسه «سفیر فیلم» در سال 1399 تهیه شده است.
این مستند حاصل چندین ماه پژوهش عمیق و واکاوی اسناد داخلی و خارجی است. فیلمنامه آن براساس اسناد دست‌اول به‌دست آمده از آرشیوهای ایران و انگلستان نوشته شده و برخی اسناد مورد استفاده در این فیلم برای اولین بار منتشر شده‌اند.
این مستند، در یازدهمین جشنواره مردمی فیلم عمار مورد تحسین داوران بخش «حافظه ملی» قرار گرفت.
رمز و راز ملکه ؛ جنجالی ترین مستند در مورد اختیارات بی نهایت ملکه انگلستان
در کاخ باکینگهام، زنی زندگی می کند که قریب 70 سال است تاج ملکه انگلستان را بر سر دارد؛ الیزابت دوم با نام کامل الیزابت آلکساندرا مری، که قدرتمندترین زن انگلیس است.
مستند «رمز و راز ملکه» که به بهانه‌ی شصتمین سال تاجگذاری الیزابت دوم در سال 1393 تولید شده، زندگی پر رمز و راز ملکه انگلستان را روایت می کند.
در این مستند شاهد روایتی کامل از چگونگی شکل گیری پادشاهی انگلیس از آغاز تاکنون، حکومت ملکه و میزان اختیارات او، شرایط کنونی حکومت در این کشور، کشورهای تحت نفوذ مستقیم ملکه و … خواهیم بود.
مهدی نقویان کارگردانی این مستند را که محصول مرکز فیلم مستند حوزه هنری است بر عهده داشته است.
مستند محاصره کوت؛ داستان غیرتی ملی که ورق جنگ را برگرداند
مستند «محاصره کوت» روایتی است از دل جنگ جهانی اول. دو سال بعد از شروع جنگ جهانی اول، زمانی که انگلیس و فرانسه خود را پیروز جنگ می دانستند، انگلیس تصمیم گرفت تاریخ امپراطوری عثمانی را پایان دهد.
همه چیز برای پیروزی انگلیس بر عثمانی آماده بود اما لشکر بریتانیا در منطقه ی کوت العماره زمین گیر شد و بزرگ ترین شکست ارتش بریتانیا در جنگ جهانی اول در این منطقه رقم خورد؛ زمانی که علمای شیعه خود لباس رزم بر تن کرده و با همراهی مردم به مقابله با انگلیس ها می پردازند و شکست سختی را به آن ها تحمیل می‌کنند.
این مستند آرشیوی به کارگردانی امین یگانه در سال 1398 ساخته شده است.
مستند «جوجه های انگلیسی»؛ داستان جوجه های غرب‌زاده و خطری که جان مردم را تهدید می‌کند
مستند «جوجه های انگلیسی»، صنعت تولید جوجه یک‌روزه و مادر با نام «مرغ لاین آرین»و پشت‌پرده تولید مرغ در کشور را روایت می‌کند؛ روایتی عجیب از وابستگی صنعت مرغ کشور به اجداد انگلیسی و جوجه‌هایی که هرسال با پرواز به ایران می‌آیند.
مستند «جوجه‌های انگلیسی» را می‌شود در طبقۀ مستند‌های ترکیبی‌خبری قرار داد که به دنبال کشف حقیقتی تحقیق و تفحص می‌کنند.
جوجه‌های انگلیسی به کارگردانی «محمدهادی اینانلو» توسط سازمان هنری رسانه‌ای اوج تهیه شده است. این مستند در نهمین جشنواره فیلم عمار بابت پژوهش قوی و بررسی یک موضوع استراتژیک دیپلم افتخار دریافت کرد.
کلیه حقوق برای عماریار محفوظ است.